Duurzame initiatieven van bewoners in Nieuw-West
18 augustus 2022 - De afgelopen maanden doken Willem Draaisma van Energiecoöperatie Westerlicht en Bart van den Bergh van !WOON het Amsterdamse stadsdeel Nieuw-West in om Amsterdammers te spreken over hun duurzaamheidsinitiatieven. Willem en Bart waren benieuwd wie deze mensen zijn en wat hun drijft. Om dit in kaart te brengen hebben zij tijdens een rondgang tien initiatieven geïnterviewd. Amsterdam wil in 2040 geheel van het aardgas af zijn en in 2050 zelfs helemaal energieneutraal. Om dit te realiseren is een grote energietransitie gaande. Daarna zal warmte komen via alternatieven als warmtepompen, elektriciteit, een warmtenet. Dat dit in de lucht hangt is tot sommige bewoners snel doorgedrongen. Zij hebben het heft in eigen handen genomen en zijn zelf duurzaamheidsinitiatieven gestart. We hebben een digitaal overleg met Matthijs Elzinga, voorzitter van de werkgroep van het initiatief ‘Duurzaam Oostoever’. Duurzaam Oostoever is een koploper, omdat zij al een tijd bezig zijn om zich te ontwikkelen op het gebied van duurzaamheid en in de zoektocht naar duurzaamheidsoplossingen al onderzoek hebben gedaan en resultaten hebben geboekt. Duurzaam Oostoever is ooit begonnen om langs de deuren te gaan bij buren om draagvlak te peilen voor zonnepanelen op daken. Na anderhalf jaar is er een sterke organisatie ontstaan van betrokken bewoners die subsidie krijgen om hun plannen te realiseren. Daartoe is de coöperatie ‘Oostoever Duurzaam’ opgericht. Trekker Matthijs Elzinga merkt dat het klimaatbewustzijn sterker wordt en dat mensen individueel hun steentje willen bijdragen. Door diverse projecten zoals groene daken, collectieve zonnecollectoren en verschillende bijeenkomsten, lukt het steeds beter om een grote groep actieve bewoners te verzamelen, die met elkaar als doel hebben een CO2-neutrale warmtevoorziening te realiseren. Inmiddels loopt de verkenningsfase voor duurzame alternatieven. Hiervoor heeft Duurzaam Oostoever €15.000 subsidie gekregen van de gemeente Amsterdam om te onderzoeken wat er mogelijk is in deze wijk. Er zijn meerdere opties, zoals een lokaal warmtenet, all-electric of een collectieve warmtepomp. Duurzaam Oostoever heeft op dit moment als voorkeur om all-electric te worden. Ze willen lokaal opwekken en opslaan. Daarnaast zoeken ze naar manieren om warmte te winnen uit de Sloterplas. Een andere manier om in warmte te voorzien is het gebruik van restwarmte van bijvoorbeeld een datacenter. W.E.N.S. speelt met de gedachte om een buurtenergiesysteem te creëren met een eigen energiecoöperatie. Dit zou dan kunnen van restwarmte die afkomstig is van ‘Global Switch’, een datacenter in de buurt. Zelf energie opslaan en zo op een slimme manier aan de energiebehoefte voldoen. Trekker Hans Roeland Poolman heeft daar in een gesprek meer over verteld. De werkgroep bestaat inmiddels uit een kleine tien leden en heeft zichzelf als doel gesteld de energietransitie vooruit te helpen door deze inclusiever en toegankelijker te maken voor álle bewoners. De focus ligt op in beeld krijgen hoe de buurt in de transitie staat en achterhalen welke informatie, tips en tricks de buurt kunnen helpen voorbereiden op de energietransitie. Om hier een beeld van te krijgen is samen met de TU-Delft en de Vrije Universiteit Amsterdam de buurt geraadpleegd. Dit onderzoek was een combinatie van informeren, presenteren van verschillende opties en de respondenten op de stoel van de beleidsmaker zetten. Respondenten werd gevraagd om fictief punten te verdelen over een aantal opties en open vragen te beantwoorden. Zo kregen de onderzoekers een beter beeld van de belangen en afwegingen. Daarbij waren vierhonderd bewoners aanwezig op 6.500 woningen. Deze groep bestond voornamelijk uit ‘the usual suspects’, namelijk gepensioneerde mannen. Dit is wat de onderzoekers van tevoren ongeveer verwacht hadden. Een interessant resultaat van het onderzoek was dat het onderzoek een breed scala aan oplossingen en visies opleverde over de route naar aardgasvrij toe. De meningen waren zeer verdeeld, maar het belang werd door iedereen gedeeld. De wijk Nieuw-Sloten is divers en W.E.N.S. merkt op dat nu nog lang niet iedereen bereikt wordt. Ze worstelen met de vraag: hoe creëer draagvlak bij bewoners? Misschien via wederkerigheid, oppert W.E.N.S. De energietransitie kan namelijk ook werkgelegenheid opleveren. Er wordt gesproken over een tekort aan vakbekwame mensen die de fysieke energietransitie uit kunnen voeren. Wellicht schuilt hier een oplossing in? Ten zuiden van Duurzaam Oostoever ligt de Hemsterhuisbuurt. Hier bevindt zich een ander duurzaamheidsinitiatief. Adri Burgmeijer en Edo Donkers wonen beide al meer dan twintig jaar in deze buurt en geven aan dat hun buurt meer als een dorp voelt dan als de stad. Het is allemaal eigen woningbezit en de woningen zijn eind jaren vijftig gebouwd. Duurzaamheid is een thema dat in de Hemsterhuisbuurt centraal staat. Ook dit initiatief heeft €15.000 van de gemeente ontvangen voor een verkenningsfase. Tot nu toe zijn er folders in de buurt verspreid, vijftien mensen zijn op zonne-energie overgestapt en tien mensen zijn actief met isolatie. Ondanks deze successen is de grote vraag nog steeds: ‘Hoe verwarmen we straks onze huizen?’. Aansluiting op stadswarmte waarbij één enkele partij het tarief bepaalt en geen echt duurzame energie levert, is voor de toekomst een punt van zorg. Er is behoefte aan alternatieven voor de opwekking van warmte. Aan de mogelijkheden zitten alleen wat haken en ogen. Zo is isoleren moeilijk en vooral duur. “Vanwege de constructie van de woningen, kost het €50.000 en dat heeft niet iedereen zomaar paraat”, laat Burgmeijer weten. In de zomer zijn de huizen te heet en in de winter te koud. Toch hopen ze de opmaat naar isoleren te stimuleren door acties als groene daken en collectieve korting op regentonnen. Deze acties werken inspirerend en drempelverlagend. Op de Facebookgroep zijn meer dan driehonderd bewoners actief en de geplaatste berichten zijn overwegend positief. Voor de Hemsterhuisbuurt is ‘samen’ essentieel. Samen sta je sterk en samen kun je makkelijker en autonomer handelen in de energietransitie. Hoe je als bewoners samen kan komen om dingen voor elkaar te krijgen is niet in beton gegoten. Tijdens onze interviews ontdekten we al snel dat meerdere initiatieven hier mee stoeien. Jan van der Borden, een geëngageerde bewoner van Noorderhof en lid van de VvE, heeft het vertrouwen van de VvE weten te winnen door in de gemeenschappelijke ruimtes alle TL-buizen te vervangen door Ledverlichting met bewegingsmelder. Binnen driekwart jaar waren de kosten terugverdiend en dat maakte dermate indruk op de andere leden van de VvE, dat er tóch werd ingestemd met zonnepanelen, terwijl er in eerste instantie geen vertrouwen in was. Inmiddels liggen er vierentwintig panelen op het dak en zijn ze over vier jaar uit de kosten. Soms creëer je draagvlak door dapper te zijn, in beweging te komen en de resultaten voor zich te laten spreken, aldus Van der Borden. Volgens Van der Borden levert het gesprek met betrokkenen op dat er zaken op gang kunnen komen. Een concreet project kan hier goed bij helpen. Van der Borden noemt als voorbeeld ‘Vuilnisoproer’. Dit is een project ontstaan vanuit de behoefte om zwerfvuil te bestrijden en van Plein 40-45 het schoonste plein van NL te maken. Dit heeft niet persé een schoner plein opgeleverd, maar wel het gesprek tussen de gemeente en andere actoren, waardoor er nu dingen op gang komen. Ook in andere initiatieven is naar voren gekomen dat duurzaamheidsgesprekken ingang bieden om andere thema’s te bespreken en aan te pakken, zodra je eenmaal rond de tafel zit. Twee andere voorbeeld van het resultaat van dialoog en contact zijn ‘De Stadskas’ en ‘Café Flink’. Beiden zijn initiatieven van Maaike Belder en zijn naast elkaar gelegen in de buurt Overtoomseveld, wat de eerste klimaatneutrale buurt van Amsterdam is. Toen woningbouwcorporatie Eigen Haard Maaike vroeg om te gaan ondernemen, startte ze Café Flink als een podium voor de buurt. ‘Mensen kunnen Flink gebruiken als ze iets te vertellen hebben’, zegt Belder tijdens het gesprek. Dat Belder een verbinder pur sang is blijkt door de vele mensen die voorbijkomen en naar haar zwaaien tijdens ons gesprek. Ze zegt zelf dat er een hele mooie mix aan bewoners bij haar over de vloer komt. Belder laat aan andere ondernemers en buurtbewoners zien dat het mogelijk is om klimaatneutraal te ondernemen en/of te leven. Ze heeft bij Eigen Haard een training gevolgd tot energiecoach met als doel andere bewoners te coachen op energiebesparing en duurzaamheid. Deze duurzame manier van denken zie je ook terug in het project De Stadskas, wat naast Café Flink ligt. Deze tuintjes worden op een natuurlijke manier gerund, ze gebruiken geen artificiële middelen bij het verbouwen van de gewassen. De twintig tuinen worden bijgehouden door bewoners. Je krijgt twee jaar lang een tuin en leert zo op een natuurvriendelijke manier tuinieren. We merken dat dit project een grote meerwaarde heeft voor de buurt. Het brengt mensen samen en geeft mensen toegang tot kennis die ze eerst niet hadden. Deze bewustwording zorgt ervoor dat ze makkelijker een positie binnen de energietransitie kunnen innemen. Op het terrein van de oude Rijkshemelvaartdienst woont een community van ongeveer veertig mensen in – volgens sommigen – het best bewaarde geheim van Nieuw West. Een groep kunstenaars leeft hier in vrijheid met hun gezinnen. Voor de interviewserie is er gesproken met een van hen, Mark Sayer. Bij binnenkomst laat Sayer zijn huis zien. Net als Sayer stookt tachtig procent van de community met een houtkachel, maar omdat hij vier kinderen heeft is hij anders gaan nadenken over de effecten van verwarmen en opwekken van elektriciteit. Hij begon met het installeren van zonnepanelen elders in de community en nu wil hij ook zijn eigen gebouw gaan voorzien van zonnepanelen. Uiteindelijk wil Sayer een bodemwarmtepomp plaatsen die de hele community van warmte kan voorzien. De vraag die Sayer en meerdere initiatiefnemers zichzelf stellen is: ‘Hoe krijg je de mensen mee?’. Het valt op dat er vaak op de korte termijn wordt gedacht en dat buren van de hoge kosten van een investering schrikken, terwijl bij meerdere initiatieven naar voren komt dat het doen van een investering voor bijvoorbeeld zonnepanelen lonend is. De community krijgt zijn elektriciteit nu via zonnepanelen en dit is een mooi voorbeeld van hoe je succes kan behalen en stappen kan zetten door samen te werken. De volgende stap wordt de collectieve warmtepomp. Sayer stelt voor om bij andere initiatieven langs te gaan als een soort duurzame huizenroute en van elkaar te leren. Door samen te werken kun je je als bewoner en initiatief beter voorbereiden op de onvoorspelbaarheid van het energiegebied. We gaan onderzoeken hoe wij initiatieven en andere interessante partijen in Nieuw West aan elkaar kunnen verbinden, zodat deze kruisbestuiving zal plaatsvinden. Marjo Mittelmeijer is Secretaris Belangenvereniging Buurt 10, de Eendracht. Ze laat ons weten dat ze in buurt 10 niet tevreden zijn met de wijze waarop het voorkeursalternatief is gekozen, binnen de warmtevisie van de gemeente, omdat het zonder inspraak van bewoners en aanbod van andere alternatieven tot stand is gekomen. De wijk wil volgens Mittelmeijer juist weten welke mogelijkheden er zijn. Vanuit deze vraag naar helderheid is de belangenvereniging opgericht. Samen willen bewoners zoeken naar informatie en manieren om een positie te kiezen binnen de energietransitie. Verkennen van de mogelijkheden en kansen die de buurt biedt, is de eerste stap. Daarom wordt er een vragenlijst uitgezet onder bewoners. Op dit moment beginnen bewoners elkaar op te zoeken in Buurt 10. Ze realiseren zich dat je samen sterk staat en beginnen zich te organiseren. Door het gesprek te voeren met elkaar willen ze een positieve draai geven aan het complexe thema en realiseren dat ze positie kunnen innemen in de transitie. De Kaskantine ligt, na drie verhuizingen, op het terrein van sportpark Riekerhaven. Ook zij geloven er in dat verandering ontstaat bij degenen die er onderdeel van uitmaken, namelijk de bewoners. We spreken met de oprichter van de Kaskantine, Menno Houtstra. In Nieuw-West hebben lang niet alle bewoners toegang tot een duurzame manier van leven, stelt hij. Vanwege een te kleine portemonnee maken bewoners andere keuzes. Daarnaast is er, volgens hem, vanuit de gemeente weinig ruimte voor het plaatsen van groen. Hun bedrijfsmodel werkt via een Donut Fonds, waarmee ze gelijktijdig de buurteconomie versterken en proberen te zorgen dat ze de huur kunnen betalen. ‘We vragen aan het bedrijfsleven en aan de gemeente om dit Donut Fonds te vullen, zodat we niet voor iedere losse activiteit subsidie hoeven aan te vragen’, vertelt Houstra. De gemeente helpt door de Kaskantine gebruik te laten maken van stukjes ongebruikte grond waar ze zich vestigen en ‘off grid’ een bijdrage leveren aan het versterken van de welvaart in de buurt. Ze organiseren onder andere buurtetentjes en cursussen zoals smoothies maken, composteren, fietsen repareren en tuinieren. Houstra benadrukt tijdens het gesprek dat wanneer het aankomt op de energietransitie er volgens hem behoefte is aan een tegengeluid, juist in Slotervaart. Niet verspillen en vervuilen maar naar een existentiële economie waar duurzaamheid in energie, land, water en voedsel voorop staat. Dit gaat niet zonder draagkracht en lukt alleen als bewoners en ondernemers aanhaken. Daarom is de Kaskantine in Riekerhaven een buurtcoalitie aan het oprichten die deze ambitie gaat helpen realiseren. Cees Ruizendaal is lid van de driekoppige bewonerscommissie Klarenburg en aanspreekpunt voor De Alliantie. Klarenburg is een seniorenflat in Osdorp, dicht bij het Osdorpplein. De flat heeft 180 woningen, allen zijn in bezit van De Alliantie. De straat voor de flat ligt open en de nieuwe buizen voor het warmtenet zijn er net ingelegd. Vanaf het najaar moet het nieuwe systeem van Vattenfall functioneel worden. Momenteel is er een collectieve gasketel en de vraag ontstond bij bewoners wat ze hier mee in de toekomst willen. Tijdens een stemming bleek 70 procent van de bewoners voor het collectieve systeem te zijn, maar door nieuwe wetgeving is dit niet meer toegestaan. De bewoners hebben ook met elkaar gestemd over de warmte. Dat leverde een uitslag op 70,4 procent die voor het warmtenet is, wat net genoeg is voor de 70 procent die verplicht is bij veranderingen bij huur. Daarom kunnen ze hier overstappen op stadswarmte. De reden dat mensen hiervoor stemden, vertelt Ruizendaal, is het gemak wat hierbij komt kijken. Op het dak van de flat ligt voor 20.000 Wattpiek aan zonnepanelen, vier jaar geleden door de Alliantie aangebracht. De energie wordt gebruikt voor de liften en de verlichting van de flat en wat er meer wordt opgewekt wordt terug geleverd aan het net. Daardoor zijn de servicekosten voor het energieverbruik gedaald. Wat we hier wederom terugzien is dat het interessant kan zijn om als bewoners de krachten te bundelen. De energietransitie kan van sociaal-maatschappelijke waarde zijn en bruggen bouwen tussen verschillende groepen bewoners en deze met elkaar verbinden. Het feit dat de Alliantie goed heeft geluisterd is een andere succesfactor geweest. Hierdoor is er in dit voorbeeld sprake van een goede samenwerking met positief resultaat. In de Aker trekt Janita Kieft een buurtinitiatief dat groene daken wil realiseren. Een buurvrouw van Kieft, de trekker van het initiatief, heeft een oproep gedaan voor de groene daken. Hier kwamen vijf mensen op af die met elkaar een brainstorm hebben gedaan. Een deelnemer had de groene schuurtjes in de Rivierenbuurt gezien en de ‘grachten van smaragd’ met groene daken op woonboten. Zo ontstond het idee voor de groene daken. Met hulp van ‘Het Groene Loket’, Eigenwijks en de gebiedsmakelaar van de gemeente werd een campagne gestart. Gezamenlijk is er bij de gemeente een aanvraag ingediend om 50% van de kosten van de groene daken te financieren en dat is gelukt. Afgelopen jaar is daarna maar liefst duizend vierkante meter dak bedekt met mooie ‘Sedum’ plantjes. Ongeveer honderd huishoudens deden mee. De meesten alleen het dak van de schuur maar ook enkele daken van huizen. De huurders van de corporatiewoningen wilden wel meedoen, maar de corporaties hadden eigen plannen en hebben het tegengehouden. Als zij in dit geval hadden kunnen samenwerken met andere huurders en 70 procent hadden opgehaald, had dit project misschien alsnog van de grond kunnen komen. Dit jaar is vanuit hetzelfde initiatief nog een ander project gestart in de buurt: ‘Van boomperkje naar boomparkje’. Het idee achter dit initiatief is dat de grond onder de bomen op een mooie manier wordt opgevuld met plantjes. In het najaar van 2022 worden er 75 nieuwe boomparkjes aangelegd. De wijk heeft een mooie ervaring opgedaan en gaat nu verder met het verbeteren van de wijk. Er gebeurt veel in Nieuw-West. Iedereen is binnen de eigen context aan het onderzoeken hoe ze het beste keuzes kunnen maken in de transitie. Ieder initiatief pakt dit op een andere manier aan. We merken dat alle initiatieven aan het stoeien zijn met hoe ze de stappen kunnen nemen die nodig zijn om hun ambities waar te kunnen maken. Het besef bestaat onder de initiatieven dat er op meerdere plekken in Nieuw-West kennis aanwezig is over hetzelfde onderwerp en meerdere mensen kwamen dan ook met het idee om deze kennis uit te wisselen met elkaar. Daarnaast wordt de vraag gesteld hoe er meer bewoners bereikt kunnen worden, zodat het besef van verduurzaming breder gedragen zal worden en er met elkaar stappen kunnen worden gezet om van het gas af te gaan. Een vraag die telkens weer terugkomt is hoe je draagvlak kan creëren onder bewoners. Het besef dat je samen sterk staat is aanwezig en groeit. Maar initiatieven vragen zich af hoe ze dit nog harder kunnen laten groeien? Uit de gesprekken maken we op dat het aardgasvrij worden een proces is wat lijkt te verlopen als een sneeuwbaleffect. Door te starten met kleinere projecten waar je snel succes mee behaalt, zoals groene daken en zonnepanelen, win je vertrouwen bij je buren. Dit vertrouwen levert het benodigde draagvlak op en dit draagvlak zorgt ervoor dat je grotere projecten aan kunt gaan. Daarnaast blijkt uit de gesprekken dat de energietransitie veel meer is dan een technisch verhaal. Er is een hele grote sociale component, die de brandstof is voor de transitie. Als bewoners met elkaar samenwerken en de handen ineenslaan is het mogelijk om doelen te behalen. En kan de transitie zelfs een vonkje doen overslaan tussen buren, wat van Nieuw West een warmere plek maakt. De initiatieven die mee hebben gewerkt zijn: Energiecoöperatie Oostoever Duurzaam; Werkgroep Energietransitie Nieuw-West; Hemsterhuisbuurt; Noorderhof; Café Flink en Stadskas; Rijkshemelvaart; Buurt 10 Geuzenveld; Kaskantine; Bewonerscommissie Klarenburg; Buurtinitiatief De Aker. !WOON ondersteunt bewoners door hen perspectief te bieden en zo positie te geven in de energietransitie. Het is belangrijk dat bewoners zelfstandig en weloverwogen keuzes kunnen maken in de energietransitie. Door met ze in gesprek te gaan en te kijken wat er speelt in buurten, haalt !WOON het bewonersperspectief op ten opzichte van verduurzaming en het aardgasvrij proces. Indien nodig verzorgt !WOON voorlichting aan bewoners over wat de energietransitie voor hen betekent en wat ze zelf kunnen doen in dit proces. Daarnaast werkt !WOON nauw samen met bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam en deelt !WOON haar bevindingen en brengt het bewonersperspectief in. Daarnaast zijn vanuit !WOON energiecoaches actief die thuis langskomen en je advies geven in hoe je zelf energie kan besparen. Een mooi voorbeeld van wat !WOON kan betekenen op het gebied van verduurzaming zijn de Sloterhof-flats. Voor meer informatie over !WOON en team aardgasvrij zie www.wooninfo.nl/aardgasvrij EC Westerlicht staat voor Duurzaam, Schoon en Samen in Nieuw West. EC Westerlicht is de energiecoöperatie van en voor bewoners van Amsterdam Nieuw West. Westerlicht brengt bewoners bij elkaar om de overstap naar duurzame energievoorziening te stimuleren. We helpen bewoners bij het met hun eigen buurt inkopen van zonnepanelen en we geven voorlichting over betere isolatie en alternatieve energiebronnen. Westerlicht zet in op duurzaamheid, op een schone en duurzame stad, maar ook op een inclusieve stad. Daarom combineren we schoon met samen! Voor meer informatie zie www.ecwesterlicht.nl 02025 is bij veel van de initiatieven betrokken geweest. Naast de energiecommissarissen verbindt 02025 een community van koplopers die elkaar helpen in de energietransitie. Zie hun website voor meer info www.02025.nl Duurzaam Oostoever
Werkgroep Energietransitie Nieuw-Sloten (W.E.N.S.)
Hemsterhuisbuurt
Noorderhof
Stadskas en Café Flink
Rijkshemelvaartdienst
Belangenvereniging Buurt 10, de Eendracht
Kaskantine
Bewonerscommissie Klarenburg
Buurtinitiatief ‘Groene daken in de Aker’
Conclusies bij duurzame initiatieven in Nieuw-West
Over de initiatiefnemers van dit artikel
Artikel delen: